Başparmak piyanosu Kalimba

Barış KARAALİOĞLU

Afrika denildiğinde akla ilk olarak yoksulluk, askeri darbeler akla gelir. Fakat Afrika müziğinin dünya müziğine katkısı çok büyük. Blues ve caz müziğin ortaya çıkışının kökeninin Afrika kıtasının yerel dinamiklerine dayandığı yadsınamaz bir gerçek. Kıtada ilk ve tek düzenlenen dünya kupası olan 2010 Güney Afrika Dünya Kupası’nda sürekli sesi duyulan vuvuzelalar zihinlerde pek iyi yer etmemişti.

Mesela kıtada birçok yerel müzik aleti var. Çoğumuzun ismini bile bilmediği kalimba onlardan biri. Batıda parmak piyanosu olarak bilinen kalimbanın 3 bin yıllık geçmişi olduğu düşünülmekte. Afrika’nın güneyinde ve doğusunda ortaya çıkan kalimba, Zambezi Nehri kıyılarında görülmüş, Mozambik ve Zimbabve’de yerli gruplar arasında yaygınlaşarak popüler hale gelmiş. Kalimba, geleneksel olduğu ülkelerdeki dini törenlerde de çalınıyor.

Kalimbanın Afrika dışına çıkışı 1950’li yıllarda Hugh Tracey‘nin uğraşlarıyla gerçekleşti.
Tracey, 20’nci yüzyılın ilk yarısında özellikle Afrika’ya sık sık seyahat edip alan araştırmaları yapan bir etnomüzikologdu. Tüm dünya onu Afrika yerel müziğine dair oluşturduğu uluslararası bir kütüphane ve kalimba gibi yerel çalgıları geliştirip müzik dünyasına kazandırması ile tanıdı. Tracey, Afrika müziği üzerine yoğun çalışmalar yapmış bir müzikolog. Tracey’nin çalışmalarının daha yoğun olduğu kısım günümüzdeki adıyla ‘başparmak piyanoları’ adı verilen yerel Afrika enstrümanları üzerineydi.Afrika’daki birçok bölgede farklı tür, isim ve çalma şekilleriyle farklı özellikler gösteren bu enstrüman grubu için Tracey, kalimba adını kullandı.

KALİMBA SEMİNERLERİ

1950’li yılların sonlarında AMI ya da Afrikan Musical Instruments (Afrika Müzik Aletleri) adıyla bir şirket kuran Tracey; kalimbayı geliştirdi, batı müziği teorisine göre yeniden tasarladı ve 1960’lı yılların başında piyasaya sürdü. Metallerin doğal major modunda ayarlanması gibi çalışmalar kalimbanın batı müziğine entegre edilmesi adına yapılanlardan biriydi. Sonraki yıllarda oğullarıyla dünyayı dolaşan Tracey, kalimbayı seminerler ve müzikler ile dünyaya tanıttı. 1970 ve sonrasında kalimbayı başka firmaların da üretip pazarlamasıyla enstrüman yeni tasarımlarına kavuştu.

Günümüzde kalimba pratik olarak birçok şekilde akortlanabiliyor, tınıları değiştirilebiliyor ve elbette ilk halinden epey farklı tasarımlarla satışa sunuluyor. Kalimba virtüözü isimlerin büyük çoğunluğunu Zimbabveli ya da Güney Afrikalı. Tendayi Gahamadze, Chartwell Dutiro, Cosmas Magaya, Ephat Mujuru, Chris Berry, Alexio Kawara gibi isimler kalimba çalan Afrikalı müzisyenler arasında en ünlü olanları.